به گزارش آی‌فیلم ۲، تاریخ سینمای تاجیکستان با روزی درخشان و فراموش‌ناشدنی پیوند خورده است؛ در چنین روزی نه تنها یک اثر تازه هنری به نمایش درآمد، بلکه آغاز فصلی نو در فرهنگ و هویت تصویری مردم تاجیک بود. این روز ۲۰ سپتمبر ۱۹۳۲ است؛ روزی که نخستین فلم داستانی تاجیکستان به نام «وقتی امیران می‌میرند» روی پرده رفت و تولد سینمای هنری این سرزمین را رقم زد.
تولد سینمای داستانی تاجیکستان
تا پیش از سال ۱۹۳۲، آنچه در سینماهای دوشنبه، خجند و دیگر شهرهای تاجیکستان نشر می‌شد، بیشتر فلم‌های مستند، خبری و یا تولیدات کشورهای دیگر بود. سینما برای مردم یک تجربه تازه اما وارداتی بود. فلم‌ها بیشتر روایتگر وقایع سیاسی و اجتماعی اتحاد شوروی بودند و کمتر با روح و هویت مردم تاجیک پیوند می‌خوردند.
اما در آن سپتمبر تاریخی، اتفاقی افتاد که همه‌چیز را دگرگون ساخت. فلم «وقتی امیران می‌میرند» برای نخستین بار داستانی را به زبان و فرهنگ تاجیک روایت کرد. این فلم نه تنها اثری هنری، بلکه بیانیه‌ای فرهنگی بود. موضوع فلم، سرگذشت و فرجام امیران و نظام‌های کهنه بود؛ روایتی که در همان روزگار، بار سیاسی و اجتماعی ژرفی داشت.
تماشاگران در باغ شهری دوشنبه گرد آمده بودند. فضای آن روز را شاهدان چنین وصف کرده‌اند: شور و هیجان در چهره‌ها، نگاه‌های پر از کنجکاوی و دستانی که مشتاقانه مجوز ورود می‌گرفتند. برای آنان نخستین باری بود که صدای خودشان، زبان خودشان و قصه‌های سرزمین خودشان بر پرده نقره‌ای زنده می‌شد.
تاثیرات نخستین فلم بر جامعه
«وقتی امیران می‌میرند» را می‌توان نقطه عطفی در هویت فرهنگی تاجیکان دانست. این فلم سبب شد مردم باور کنند که آنان هم می‌توانند صاحب سینما باشند، می‌توانند روایتگر سرگذشت و آرمان‌های خود باشند و تنها مصرف‌کننده تولیدات دیگران نباشند.
در آن زمان، بسیاری از روشنفکران تاجیک، نمایش فلم را گامی مهم در تثبیت هویت فرهنگی کشورشان می‌دانستند. برخی از نویسندگان و شاعران تاجیک از آن به عنوان «آغاز روایت تاجیک به زبان تصویر» یاد کردند. مردم عادی نیز فلم را با اشتیاق پذیرفتند و روزها در بازارها و کوچه‌ها در باره‌اش سخن می‌گفتند.
این فلم به شکلی غیرمستقیم، میان گذشته و آینده پیوند زد. از یک سو، پایان دوران امیران را به تصویر کشید؛ و از سوی دیگر، آغاز عصر تازه‌ای را نوید داد که در آن مردم می‌توانستند از طریق هنر و فرهنگ، خود را بازتعریف کنند.
سینمای تاجیکستان پس از ۱۹۳۲
پس از موفقیت این فلم، سینمای تاجیکستان به‌تدریج مسیر خود را یافت. استودیوهای کوچک تأسیس شدند، نسل تازه‌ای از فلم‌سازان آموزش دیدند و موضوعات اجتماعی و فرهنگی گوناگون بر پرده آمد. هرچند محدودیت‌های سیاسی اتحاد شوروی مانع آزادی کامل هنری بود، اما فلم‌سازان تاجیک توانستند در لابه‌لای این چارچوب‌ها، هویت و روایت بومی خود را زنده نگاه دارند.
دهه‌های بعد، فلم‌هایی درباره زندگی روستایی، داستان‌های عاشقانه و نیز موضوعات تاریخی ساخته شد. سینمای تاجیک به مرور توانست جایگاهی در میان سینماهای آسیای میانه به دست آورد. اما هیچ‌یک از این آثار، اهمیت و طراوت نخستین فلم ۱۹۳۲ را از یادها نبرد.
۲۰ سپتمبر؛ روزی در حافظه فرهنگی
هرچند در تقویم رسمی، روز ملی سینمای تاجیکستان در ۱۶ اکتبر گرامی داشته می‌شود ـ به یاد نخستین فلم مستند کشور در ۱۹۲۹ ـ اما در حافظه هنری مردم، ۲۰ سپتمبر همیشه جایگاهی ویژه دارد. این روز، لحظه تولد سینمای داستانی تاجیکستان است؛ روزی که فلم هنری، روایتگر سرنوشت مردم این سرزمین شد.
برای هنرمندان و اهل فرهنگ، این تاریخ فرصتی است تا بار دیگر به گذشته نگاه کنند، مسیر پیموده‌شده را بسنجند و چشم‌اندازی تازه برای آینده ترسیم نمایند. در هر بزرگداشت یا همایشی که در باره سینمای تاجیکستان برگزار می‌شود، نام «وقتی امیران می‌میرند» و تاریخ نخست‌نمایش آن بار دیگر زنده می‌شود.
میراث مشترک برای تاجیک‌ها، افغانستانی ها و ایرانیان
اهمیت این روز تنها محدود به تاجیکستان نیست. برای مردم افغانستان و ایران نیز، یادآوری ۲۰ سپتمبر ۱۹۳۲ پیوندی فرهنگی و عاطفی ایجاد می‌کند. ما همه در یک بستر زبانی و فرهنگی تنفس می‌کنیم و تولد سینمای داستانی تاجیکستان، بخشی از حافظه مشترک ما است.
برای مردم افغانستان، که خود تاریخی غنی اما پرچالش در سینما دارند، آشنایی با این رویداد می‌تواند الهام‌بخش باشد. برای ایرانیان که صنعت سینما در کشورشان مسیر متفاوتی پیموده، بازشناسی این لحظه تاریخی فرصتی است تا ارزش‌های مشترک منطقه‌ای را بهتر درک کنند.
سخن پایانی: چراغی که خاموش نشد
از روزی که «وقتی امیران می‌میرند» روی پرده آمد، بیش از نود سال گذشته است. نسل‌ها تغییر کرده‌اند، سیاست‌ها دگرگون شده‌اند، اما چراغی که در ۲۰ سپتمبر ۱۹۳۲ روشن شد، هنوز خاموش نشده است. این چراغ، همان باور به قدرت روایت بومی و تصویر هنری است؛ باوری که فلم‌سازان تاجیک امروز نیز با خود حمل می‌کنند.
برای مردم تاجیکستان، افغانستان و ایران، یادآوری این روز، تنها رجعت به گذشته نیست؛ بلکه فرصتی است برای تجدید پیوند با ریشه‌های مشترک فرهنگی. ریشه‌هایی که از دل زبان، روایت و هنر برمی‌خیزد و در پرده سینما جاودانه می‌شود.
۲۰ سپتمبر، روزی است که نخستین فلم هنری تاجیکستان زاده شد؛ روزی که یک ملت، برای نخستین بار، قصه‌اش را با زبان تصویر فریاد زد.
