استاد «محمدعمر» رباب‌نواز معروف افغانستان که در سال 1359 خورشیدی در کابل درگذشت را به یقین می‌توان یکی از بزرگترین رباب‌نوازان جهان برشمرد که در طول عمر هنری خود شاگردان بی‌شماری را تربیت کرد.
به گزارش آی فیلم2، استاد محمد عمر در سال 1284 خورشیدی در باغبان کوچه کابل به دنیا آمد. پدرش محمد ابراهیم، رباب نواز و طبله نواز پر آوازه دوران خود بود.
محمد عمر در 9 سالگی با ساز رباب آشنا شد و ابتدا زیر نظر پدرش به آموختن رباب پرداخت و بعدها شاگرد کاکایش «محمد ایوب» شد. وی بعد از مدتی به آواز خوانی روی آورد و در این رشته شاگرد «آقا محمد»، پدر استاد «موسی قاسمی» شد.
طبق نوشته «عبدالوهاب مددی» در کتاب «سرگذشت موسیقی معاصر افغانستان» کار استاد محمد عمر در هنر آواز خوانی آنقدر پیش رفت که به شاگردی استاد «قاسم افغان» رسید و با آغاز به کار رادیو کابل، وی همکاری خود را در رشته آواز خوانی و نوازندگی آغاز کرد.
«سال‌های دهه سی که رادیو کابل هنوز جوان بود و آواز خوانان اندکی در آن آواز خوانی می‌کردند. در آن سال‌ها هنرمندی بنام محمد عمر خان نیز غزلخوانی می‌کرد. او آواز دلنشینی داشت.
در آن روزگار هنوز از ثبت آهنگ‌ها روی کاست خبری نبود و آواز خوانان رادیو پشت مایک، آهنگ خویش را به صورت مستقیم به گوش شنوندگان می‌رساندند. همین نقیصه باعث آن شد که آهنگی به آواز استاد محمد عمر در آرشیو رادیو باقی نماند.»
همکاری با رادیو کابل
هر چند که وی آواز خوان خوبی بود ولی بسیار زود دریافت که آوازش مثل نوازندگی او قوت ندارد به همین خاطر به یکباره آواز خوانی را رها کرد و فقط رباب نوازی می‌کرد.
در این ایام او یکی از نوازندگان پر آوازه رادیو کابل بود که به صورت تک نوازی و هم همراه با ارکستر رادیو به فعالیت‌های هنری خود ادامه داد.
همزمان با تاسیس رادیو کابل یک دوره کورس های نظری و عملی برای اولین بار در این رادیو بر پا شد که سازهای مختلفی برای هنر جویان آموزش داده می‌شد. استاد محمد عمر هم در این کورس ها به سمت معلم رباب، برای هنر جویان در هر هفته چهار روز آموزش می‌داد.
رهبر ارکستر محلی رادیو افغانستان
استاد محمد عمر به سمت رهبر و آهنگساز ارکستر کلیوالی آهنگ‌های زیادی را برای رادیو ساخت و آنگونه که عبدالوهاب مددی می‌گوید: «آهنگ‌های ثبت شده توسط این ارکستر گوشه ای از آثار جاودانه موسیقی اصیل کشور ما را در آرشیو موسیقی رادیو افغانستان تشکیل می‌دهند.»
با آنکه اساتید بزرگ موسیقی افغانستان درباره سایر اساتید موسیقی کمتر نظری داده‌اند ولی استاد مددی از میان نوازندگان رادیو به استاد محمد عمر علاقه فراوانی داشت و می‌گفت که «هنر استاد محمد عمر، نمک رادیو است.»
لقب استادی
استاد محمد عمر تا 1328 خورشیدی به «محمد عمر ربابی» معروف بود ولی در همین سال توسط گروهی از بزرگان موسیقی افغانستان مثل «استاد قاسم»، «استاد غلام حسین»، «استاد چاچه محمود»، «استاد معراج الدین» و «استاد نبی گل» از استاد محمد عمر در رشته های مختلف امتحان به عمل آمد و با اتفاق آرا، لقب استادی به وی اعطا شد و مقامات فرهنگ و هنر هم نیز بر این داوری صحه گذاشته و استاد محمد عمر وارد مرحله نوینی از زندگی هنری خود شد و بعدها وی به عنوان برجسته‌ترین رباب نواز افغانستان به «سلطان رباب» معروف شد.
نوآوری در رباب
استاد عمر علاوه بر این که نوازنده برجسته رباب بود، تغییراتی اصلاحی در پرده‌ها و تارهای رباب نیز ایجاد کرد و این ساز را وجهه بین‌المللی داد. و در زمینه نواختن رباب نیز تغییرات اساسی بوجود آورد.
«غلام محمد عطایی» یکی از شاگردان استاد محمد عمر که بعد از وی برجسته ترین رباب نواز نیز بود در مورد تغییرات صورت گرفته در نواختن رباب توسط استادش گفته است: «در زمینه نواختن اصطلاحی است به نام «آلاب»، بدین معنی که هنوز که ریتم شروع نشده است، راگی را شکل می‌کنند و یا برایش مقدمه و پیش درآمدی قرار می‌دهند که قبل از استاد محمد عمر، کار آلاب یا شکل دادن در زمینه رباب وجود نداشت و مطرح نبود و ایشان آن را رواج بخشید.»
طبق گفته عطایی این ظرافت کاری ابداعی و هنرمندانه استاد محمد عمر بسیار دلچسب و پر کیفیت واقع شد و همانند نواختن سه تار و سرود در موسیقی هندی، می‌توان راگ را برای شنونده مشخص ساخت.
عطایی در مورد دیگر تغییرات صورت گرفته توسط استادش می‌گوید: «قبل از استاد محمد عمر طرز رباب به اصطلاح خود رباب نوازها «رکب» بود و استاد با تغییراتی که بدان داده بود، «سا» را از «کر» ساخته بود. همچنین سیم یا تار جلو و میانه رباب را که قبلا از روده می‌بستند، ایشان از تار نیلون بسته بود. که در گذشته هم جلو و هم میانه رباب دو تاره بود که خوب سُر نمی‌شد، لذا در هنگام نواختن و بخصوص وقتی که نوازنده گرم می‌آمد، تفاوت‌هایی را نمایان می‌ساخت. از این رو استاد، دو تای آنها را حذف کرده و یکی ساخت که اکنون بسیار بهتر، و صاف تر و روشن تر سر می‌شود.»
استاد محمد عمر در طول دوران عمر هنری خود شاگردان بسیار تربیت نمود که بسیاری از آنها از هنرمندان نامدار موسیقی افغانستان به حساب می‌آیند.
از پر آوازه ترین آنها می‌توان از استاد «غلام محمد عطایی» یاد کرد که بعد از استاد عمر برجسته ترین رباب نواز و رباب ساز افغانستان به حساب می‌آمد. عطایی بعد از سقوط حکومت داکتر «نجیب الله» به کشور هالند پناهنده شد و با روی کار آمدن حکومت کرزی به افغانستان برگشت و در سال 1381 در هرات بر اثر سکته قلبی درگذشت.
استاد «محمد رحیم خوشنواز» که او نیز چندی قبل در هرات وفات یافت، از دیگر شاگردان نامدار استاد محمد عمر بود. خوشنواز بعد از مدتی آموزش نزد پدر و کاکای خود، شاگرد استاد محمد عمر شد و آنگونه که خود خشنواز گفته «شاگردی نزد استاد محمد عمر برایم حکم فوت کوزه گری را داشته است.»
«امیر محمد» آواز خوان پر آوازه افغانستان که او هم درگذشته است و «محمد اکرم روح نواز»، نیز از دیگر شاگردان برجسته استاد محمد عمر بودند.
هر چند که طبق گفته عبدالوهاب مددی: «باید بگویم هر کسی که امروز رباب به دست می‌گیرد به شکلی از اشکال و یا به صورت مستقیم و یا غیر مستقیم شاگرد استاد محمد عمر حساب می‌شود. استاد نه تنها در داخل بلکه در خارج کشور هم شاگردان زیادی دارد.
تدریس در دانشگاه سیاتل امریکا
دانشگاه «سیاتل» امریکا در سال 1353 خورشیدی از استاد محمد عمر دعوت نمود که برای آموزش رباب برای هنرجویان دانشکده هنرهای زیبای آن دانشگاه به شهر واشنگتن دی سی مسافرت نماید. وی آن دعوت را پذیرفت و در مدت اقامت و تدریس چند ماهه خود در آن دانشگاه، موفق شد که برای تعدادی از هنر جویان آن دانشگاه اساسات رباب نوازی را بیاموزد بگونه‌ای که هنرجویان توانستند در پایان آن دوره کوتاه ، آهنگ‌های زیادی را از موسیقی کلاسیک و محلی افغانستان را با رباب اجرا کنند.
در پایان همین دوره آموزشی بود که استاد محمد عمر یک کنسرت هم در این دانشگاه برگزار کرد که با استقبال فراوانی روبرو شد. در این کنسرت، استاد «ذاکر حسین» طبله نواز معروف هندی استاد عمر را همراهی می‌کرد. مجموعه آهنگ‌های این کنسرت از طرف دانشگاه سیاتل بعدها منتشر شد.
استاد محمد عمر در طول دوران هنری خود سفرها و برنامه‌های زیاد دیگری را نیز در خارج از افغانستان داشته است وی برای اجرای کنسرت، بارها به اتحاد شوروی، ایران، هند، پاکستان، یوگسلاوی و چین مسافرت نمود و موفق به دریافت مدال‌ها و جوایز مختلفی از این کشورها شد.
درویشی و خرسندی
استاد محمد عمر در تواضع، فروتنی و سخاوت در نزد اهالی موسیقی و عموم مردم از شهرت خاصی برخوردار بود و بسیار کم از خودش و هنرش سخن می‌گفت و همیشه از چشم کسانی که قصد داشتند او را رسانه‌ای کنند، پنهان می‌شد.
آنگونه که بسیاری از اهالی موسیقی گفته‌اند وی عاشق رباب بود و غیر از رباب نوازی به چیز دیگری فکر نمی‌کرد. استاد عمر در پاسخ این پرسش عبدالوهاب مددی، که چرا همیشه از دید خبرنگاران پنهان است، گفته است: «راستش را بخواهی من چنان به هنر خود مشغولم که هیچ وقت به فکر این نبوده‌ام که امروز وضع اقتصادی‌ام چطور است و فردا چطور خواهد شد، چیزی که مقدر است، به من می‌رسد. من از زندگی هیچ شکوه و شکایتی ندارم.
بسا شب‌ها اتفاق افتاده که ربابم را سر نموده‌ام و در کنج تنهایی اتاق خودم گاهی نغمه تازه‌ای ساخته و لحظه‌ای دیگر طرزهای سابقم را تمرین کرده‌ام به طوری که فراموشم شده که نان شب را صرف کنم. وقتی در گوشه خلوتی رباب می‌نوازم، همه غم‌ها از من فرار می‌کنند. من عاشق ربابم هستم، فقط همین.»
شام آخر
شام چهارشنبه 21 خرداد سال 1359 خورشیدی استاد محمد عمر به همراه سایر نوازندگان و آواز خوانان در انستیتوت گوته، مرکز فرهنگی آلمان در کابل برای اجرای برنامه دعوت شده بود. و استاد آن شب حدود دو ساعت ضمن آن که رهبری ارکستر را بر عهده داشت بی وقفه رباب هم می نواخت. و بعد از اجرای برنامه به منزل خود بازگشت.
آنگونه که غلام محمد عطایی گفته است: «در شب فوت خویش در مرکز فرهنگی آلمان در افغانستان برنامه داشته و بر حسب حادثه ترافیکی با یکی از روسای اداری خود که نسبت به استاد بی لطفی نشان داده بوده، برخورد کرده و این کار باعث ایجاد تنش عصبی ایشان می‌شود.
لذا با عصبانیت به خانه برگشته و مشغول ادای فریضه نماز می‌شود. بعد از نماز، حالش بدتر شده و متاسفانه قبل از رسیدن داکتر به خانه‌اش، عالم فانی را وداع می‌گوید.»
فارس نوشت: جنازه وی بر دوش شاگردان، دوستان و مسئولین وزارت اطلاعات و فرهنگ افغانستان که در مراسم جنازه او شرکت کرده بودند در روز پنجشنبه 22 ثور سال 1359 خورشیدی در گورستان شهدای صالحین کابل به خاک سپرده شد.
زنده یاد «سعادت ملوک تابش»، محقق و پژوهشگر افغانستانی بر این باور بود که با مرگ استاد محمد عمر، موسیقی کلاسیک در حوزه رباب یتیم شد چون که بی بدیلی اش در حوزه رباب برای دنیای موسیقی مسجل بود.
ف ا / ب م
